Beethoven eerste ongebonden toondichter
Het beginmotief van Beethovens Vijfde is het is bekendste thema uit de klassieke muziek. Zaterdag klinkt deze symfonie in Eindhoven. Wat is er zo sterk aan De Vijfde, ta ta ta taaa? Jan Willem de Vriend, die de Vijfde van Beethoven zaterdag speelt met Philharmonie Zuidnederland in het Muziekgebouw weet dat wel.
Verzet
“ Het geeft vooral aan dat de eerste noten van de vijfde symfonie een ijzersterk motief vormen, dat al twee eeuwen lang voor veel mensen dé klassieke muziek vertegenwoordigt”, denkt de Vriend. “Het is een sterke oproep, vooral in contrast met de lyriek die daarna komt.”
‘De Vijfde” heeft alles te maken met Beethovens gevoelens van gekooid zijn, met de wil te ontsnappen aan de politieke en maatschappelijke onderdrukking in de eerste helft van de negentiende eeuw door onder andere de Oostenrijkse staatsman Klemens von Metternich. De conservatieve Metternich zag de Franse revolutie – door Beethoven omarmd vanwege haar principes van vrijheid, gelijkheid en broederschap – als een catastrofe voor Europa.
Metternich stond voor alles waar de burgerij aan probeerde te ontsnappen. Kon hij Napoleons politieke standpunten aanvankelijk nog wel waarderen, na diverse nederlagen van de Franse keizer koos Metternich onomwonden voor herstel van de Franse monarchie en van het huis Bourbon, en daarmee voor een Europa waarin de adel en een kleine bovenlaag van de bevolking het weer voor het zeggen kreeg.
„Aan het motief van de Vijfde kun je horen dat Beethoven probeert uit te breken, als een vastgezet dier”, zegt De Vriend. „Er zit agressie in, boosheid en teleurstelling en de behoefte om te worden gehoord. Dat is gelukt. Dit was zijn manier om in verzet te komen.”
Maatschappelijk betrokken
Aanvankelijk schrokken de Weners van de felheid van Beethovens Vijfde. Een jaar of vijf, zes na de première was Beethoven een nationale held en de symfonie een groot succes. Beethoven was geliefd bij het gewone volk, iedereen kende hem. Beethovens begrafenis leverde zelfs een vrije dag op en iedereen liep uit om erbij te kunnen zijn.
Beethovens muziek werd in zijn tijd technisch en inhoudelijk moeilijk gevonden, vertelt De Vriend. De componist was de eerste die zich via zijn muziek duidelijk uitsprak over in zijn ogen sociale misstanden. Ook technisch gezien was de Vijfde moeilijk, niemand schreef tot dat moment zulke ingewikkelde en gelaagde partituren en stelde zoveel eisen aan de vaardigheden van de orkestmusici als Beethoven. Qua dynamiek zocht Beethoven eveneens de grens op. Hij was een trots en maatschappelijk betrokken mens, hij wilde muziek schrijven met eeuwigheidswaarde, muziek met een boodschap waarmee mensen zich konden identificeren en die de kracht had verandering teweeg te brengen.
Eerste zzp’er
Typerend is ook dat Beethoven de eerste zzp’er onder de componisten was; hij was als eerste toondichter niet meer verbonden aan een hof of anderszins in dienst van een meestal adellijke of kerkelijke beschermheer. Dat zegt iets over de tijd, maar ook iets over de fierheid van Beethoven, volgens De Vriend. “Beethoven probeerde uit te breken, als een vastgezet dier.”.
